Kronikk, Vårt land 14.01.2015 |
Brand, ikkje berre ein
religiøs fanatikar.
Marit Elisebet Totland
Marit Elisebet Totland
Når Det Norske Teater
presenterer Ibsendramaet om Brand samstundes som religiøs fanatisme og
terrorisme slår mot oss i nyhetsbiletet, er det lett å tolka Brand som ein
religiøs fanatikar. Leitar me fram samtida og situasjonen til Ibsen då han
skapte Brand på 1860-talet, synest det som om dette berre er ei av fleire
naturlege tolkingar. Kan henda det er Bøygen, som dukkar opp i Ibsens påfølgjande,
som er den eigentlege motsatsen til Brand: Han som går utanom.
Brand
var prest, og han strevde med å gjera det han trudde var oppgåva hans, utan
tanke på konsekvens for seg og sine. Men at han er prest er ikkje det vesentlege,
skriv Ibsen i eit brev like etter utgjevinga»: «Brand» er bleven mistydet, i al
Fald overfor min Intension . . . Mistydningen har åbenbart
sin Rod i, at Brand er Prest, og at Problemet er lagt i det Religiøse. Jeg
skulde været Mand for at gjøre den samme Syllogismus lige så godt om en
Billedhugger eller om en Politiker som om en Prest. Jeg kunde fået den samme
Frigjørelse for Stemningen, …"
Det er det absolutte
kravet til å gjera noko fullt og heilt, Ibsen er oppteken av. Og det er ikkje snakk om å realisera
seg sjølv, slik me tenkjer i dag, å følja eigen motivasjon og bruka evnene
sine. For Ibsen dreidde det seg om å utføra det ein trudde var rett, men kanskje
ikkje var særleg motivert for fordi det hadde sin pris, både når det gjaldt konsekvens
og innsats.
Manuset til Brand blei send frå Roma. Der hadde
Ibsen vore ei tid, - litt motlaus og kraftlaus, utan store litterære suksessar
bak seg. Mens han var i Roma hadde han kontakt med Christoffer Bruun. Og om
religiøs fanatisme er den mest nærliggande tolkinga i dag, kan møtet med Bruun
gi ein nøkkel til å forstå Ibsen utifrå si eiga tid.
Bruun har hengt over skuldra mi dei siste ti åra
mens eg har arbeidd med å fa tak livet til Martin Johan Mathiassen Skou og
barndomsvenen Garborg. Livet til Skou var eit stort drama, og det blei snart
klart at vendepunktet i dette dramaet kom etter at Skou hadde hatt ein samtale
med nettopp Christoffer Bruun. Mens han levde som omstreifar med familien sin, gav
Bruun han mot til å bryta opp frå dette livet og bli bufast. Skou skulle bli redningsmannen for omstreifarfolket.
Ved å fortelja livshistoria si skulle han få øvrigheta i tale. Han skulle også
røpa omstreifarfolket sine seder og skikkar, noko som var forbunde med stor
fare. Men Bruun var mannen som fekk Skou til å setja målet for innsatsen over
risikoen. Konsekvensen var at hans eigne stod han etter livet i periodar. (Meir
om dette i boka: «Garborg og Skou – forskjell på folk?»)
Bruun blir skildra som ein stillfarande mann. Men
bodskapen var sylskarp: han utfordra alle til å halda fram sanninga, sanninga
om seg sjøl og samtida: «Et menneske dør den åndelige
død når han sier idealet farvel. Han synker henimot sin moralske oppløsning.»
Ibsen såg i
Bruun ein mann som ikkje svikta sine ideal. Mens han sjølv drog til Roma då han
kunne ha gått i krigen, stilte Bruun frivillig i den danske hæren. Han stilte i
frontlinja med eit svært godt norsk gevær, så godt at befalet bad han skjerpa
seg fordi han «irriterte fienden» og dei andre soldatane kunne ikkje følgja han
når han gjekk til åtak, uredd som han var. Ibsen hadde rast mot nordmennene som
svikta sine danske brør. Ibsen forsvarte seg med at det var hans oppgåve å
skriva om nordmennene si plikt. Då svarte Bruun: «Takk skal De ha! De skal
synge om det vi skal gjøre».
I første utgåva
av «Brand» er Bruun lett å kjenna att som hovudpersonen Brand; ein mann som
krev alt, men som også har eit varmt hjarte. I den endelege dramaet møter me
ein Brand som har lausrive seg frå personen Bruun og som stort sett berre har
det harde og stive sinnelaget att; viljen til å stå løpet ut, utan tanke på
konsekvensar.
Svein Tindberg
tolkar «Brand» for oss i 2015. Det er naturleg at han flyttar ekstremisme inn
på scenen og Ibsen ut til folket. Men med kjennskapen til Bruun og Ibsen si
samtid, kan bodskapen bli breiare. Då kjem Brand inn i eit større rom, eit rom der du
og eg er, ikkje berre unntaksmenneska.